Objavljena trotomna monografija „Stranačka trilogija“ prof. dr Milana Tomića
- Drugi insert iz prve knjige „Organizovanje političkih stranaka“
Organizovanje i organizacija
Piše: Milan Tomić
Logika izučavanja pojma i fenomena organizovanja upućuje na posebnu potrebu za formiranjem uzročno-posledičnog i svestranog poimanja suštine i primenljivosti odgovarajućih principa u savremenim organizacijama političkih stranaka. U tom smislu potrebno je odgovoriti na tri značajne celine vezane za političku stranku kao organizaciju (sl. br. 1.) , a to su:
- Istraživanje evolucije organizacione misli, naročito razmatranjem koncepcije organizacije i organizacije kao pojave, zatim razmatranjem evolucije odgovarajućih organizacionih teorija, pa definisanjem suštine stranačke organizacije kao objekta upravljanja i razmatranjem formiranja savremenih pristupa u teoriji organizacije, koji bi mogli da se odnose i na organizacije političkih stranaka – što se sve može označiti kao teorijska osnova organizacije političkih stranaka;
- Istraživanje organizacija političkih stranaka kao sistema i kao dela situacionog okruženja, a posebno principa delovanja sistema i okruženja, delovanja principa u sistemu promena u okruženju, odnosa sistema i principa same organizacije, principa projektovanja i analize različitih sistema organizacionih struktura, koordinacije u celini, a posebno odnosa između celine i delova celine organizacije političkih stranaka, i dr. – što se sve može označiti kao metodološka osnova;
- Istraživanje uzajamnih odnosa organizacije i upravljanja (menadžmenta) političkih stranaka (shvaćenog podjednako kao upravljački proces i kao upravljački mehanizam), uključujući razmatranje komparativnih i konkurentnih modela organizovanja političkih stranaka kao političkog, organizacionog, socijalnog, ekonomskog i upravljačkog sistema, i dr. – što se može označiti kao praktična osnova.
Strukturna shema osnovnih celina teorijskog izučavanja pojma organizacije
Ove tri celine i osnove organizacije i procesa organizovanja – teorijska, metodološka i praktična, a koje se mogu implementirati na političke stranke, u ovoj knjizi će se razmatrati u kontekstu organizacije kao opšteg pojma, ali sa posebnim osvrtom na praksu delovanja političkih stranaka. U onim delovima u kojim treba naznačiti odgovarajuće razlike između političkih stranaka i drugih organizacija razmatraće se posebno, jer su političke stranke specifična forma i institucionalni oblik organizovanja.
Organizovanje, kao jedna od funkcija menadžmenta, teško se može definisati bez istovremenog razmatranja pojma organizacije. Organizovanje se ostvaruje preko definisanja i dizajniranja organizacione strukture, uspostavljanja funkcija i procesa u samoj organizaciji, ali i transformacijom organizacijskih resursa. Za razliku od organizovanja, organizacija je institucionalizovani oblik usmeravanja i koordinacije odnosa ljudi i aktivnosti, koji su usmereni na ostvarivanje postavljenih ciljeva.
Kao što se vidi, organizacija može biti istovremeno proces organizovanja i rezultat tog istog procesa. Često se zbog toga u praksi pojam organizacije poistovećuje sa pojmom organizovanja. Ali, i pored toga što su organizovanje i organizacija upućeni jedno na drugo, oni ne predstavljaju sinonime za jedan isti pojam.
To praktično znači da se pojam stranačke organizacije može shvatiti i tretirati dvojako:
‒ kao proces, u smislu koordinacije ljudi i/ili grupe ljudi objedinjenih radi dostizanja bilo kojih ili bilo kakvih ciljeva, odnosno rešavanja odgovarajućih zadataka. Organizacija kao proces podrazumeva stvaranje i dizajniranje organizacione strukture, uspostavljanje odnosa, komunikaciju i koordinaciju između ljudi, delova jedne celine i između same celine i njenih delova. Organizacija kao proces ili organizovanje predstavlja čin, akt ili neku radnju sa odgovarajućim ciljem, a organizacija je formalna institucija kao ciljni proizvod radnje, koju nazivamo organizovanje;
‒ kao forma ili institucionalni okvir koji je ujedno rezultat procesa organizovanja, odnosno objedinjavanja ljudi i grupa u strukture organizovanih formi. Takvi institucionalni okviri mogu biti u formi kompanija, odnosno preduzeća različitog tipa, škola, bolnica, muzeja, ali i političkih stranaka, pa i sportskih klubova, kulturnih institucija i asocijacija i drugih oblika organizovanja u profitnom i neprofitnom sektoru.
Iz pomenuta dva značenja pojma organizacije vidi se da se oba među sobom snažno prepliću jer jedno bez drugog ne mogu postojati. Institucionalni okvir zavisi od organizacionog delovanja, što samo po sebi znači funkcionisanje sistema, zasnovanog na uspostavljanju organizacijskih odnosa i koordinaciji odnosa između delova celine u procesu organizovanja, i to po principu odgovarajućeg slaganja ili po principu uspostavljanja određenog poretka. To je odnos između procesa organizovanja i organizacije kao institucionalne forme nastale činom organizovanja. Proces organizovanja podrazumeva dizajniranje organizacione strukture, uspostavljanje određenih pravila i procedura, utvrđivanje stepena ovlašćenja i odgovornosti, koordinaciju, resurse i drugo. Forma koja je stvorena činom organizacije jeste organizacija koja ima svoje radne i druge procese, kojima treba upravljati i koordinirati (menadžment). Transformacioni procesi u organizaciji jesu najvažniji procesi jer se u njima na osnovu input resursa dobijaju upotrebljivi i za stranku korisni autput resursi, kojima se ostvaruju željeni opšti organizacijski i pojedinačni ciljevi nastali iz ljudskih i društvenih potreba i želja, i to podjednako onih koji su ili stvarali organizaciju političke stranke ili joj se priključili, te onih koji su svojim glasom pokušali da zadovolje različite političke, socijalne i ekonomske potrebe.
.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*
Тротомна „Страначка трилогија“, може се купити по цени од 1.650 динара по примерку (комплет: 4.950 динара – са ПДВ) у Беосинговој књижари “Каиса“, Савска 9, и у књижарама „Лагуне“, „Вулкана“, и „Службеног гласника“.
Број телефона аутора за студенте који желе да купе књиге са попустом је: 0607336803
.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*
Imajući to u vidu, proces organizovanja, predstavljen kao organizacijsko delovanje, obezbeđuje dinamičnost organizacije i njenih struktura. Drugim rečima, ne postoji organizacija „neorganizovano“, budući da se organizacijsko delovanje, odnosno dinamika pojavljuje kao odlučujući faktor u postojanju i razvoju organizacione strukture, a takođe i u utvrđivanju svojstava organizovanosti određene institucionalne forme. To znači da organizovanje, shvaćeno kao dinamička funkcija, i organizacija, shvaćena kao struktura, odnosno organizacijska statika, koja je takođe podložna promenama upravo procesom organizovanja, istovremeno ne mogu egzistirati samostalno u odnosu jedno na drugo.
Proces definisanja posla koji treba obaviti i proces stvaranja strukture potrebne za ostvarenje zadataka kojima se realizuju ciljevi jedne organizacije jesu okosnica organizovanja. Problem organizovanja je pronalaženje balansa između potrebnog stepena diferenciranosti i integrisanosti organizacije. Nije jednostavno uklopiti u sistem međupovezanosti odnose pojedinaca i grupe ljudi – izvršiti podelu rada i funkcija, kao i uspostaviti hijerarhiju nadležnosti i odgovornosti[1]. Krajnji cilj organizovanja jeste stvaranje organizacije koja treba da bude efikasna struktura autoriteta, odgovornosti i komunikacijskih kanala potrebnih za realizaciju organizacijskih ciljeva[2].
Političke stranke i pojam organizacije
U ovom odeljku nećemo se baviti definisanjem pojma političke stranke iz ugla političke teorije, jer ona nju uglavnom vidi ili bi trebalo da je vidi kao proizvođača ideologije, određene politike, projekta, programa, ideje, kandidata za određene državne, političke i društvene funkcije, što je samo jedan deo njenog fenomena. Uostalom, o tome je već bilo reči na početku ove knjige. Organizaciona teorija je dužna da, definišući pojam političke stranke, uzme u obzir i misijsko-ideološku osnovu ovoga pojma, koji tretira politička teorija, ali isto tako je u obavezi da odgovori na mnoga druga pitanja koja se tiču celine stranačkog funkcionisanja, stranačke unutrašnje strukture i koordinacije odnosa, donošenja odluka u stranci, a što je predmet organizacije kao nauke.
Pomenuli smo već u uvodu da Z. Stoiljković, govoreći o modernim, efikasnim i demokratski organizovanim strankama, iznosi stav da one predstavljaju „neku vrstu holding kompanija” verovatno misleći na složeni stranački dizajn organizacione strukture[3]. Međutim, bilo bi pogrešno u celosti poistovetiti stranku sa kompanijom i sa njenom organizacionom strukturom i na osnovu toga svesti partijsku organizaciju isključivo na taj pojam. Politička partija može imati sličnosti sa kompanijom, jer je njena organizaciona struktura, predstavljena preko organizacijskih funkcija, podjednako statika i jedne i druge organizacije. Ali politička i organizaciona misija i ciljevi stranačkog delovanja, organizacioni procesi, organizacioni duh i politička i organizaciona kultura posve su različiti. U tom smislu, pomenuti elementi su neki od najvažnijih elemenata za definisanje stranačke dinamike, koja se bitno razlikuje ili bi valjalo da se razlikuje od kompanijske.
Organizacija, u principu, ima višedimenzionalni karakter i stoga se ona može definisati na više načina. Posmatrano iz ugla teorije organizacije, politička stranka, kao specifična organizacijska forma, jeste podjednako:
‒ složeni organizam, u kojem se prepliću, sažimaju i sučeljavaju različiti interesi pojedinaca i grupa ljudi, stimulansi i ograničenja, organizacijska disciplina i sloboda stvaralaštva, formalni zahtevi i neformalne inicijative. Da je to složeni organizam, govori i činjenica da stranka počiva na dve osnove: ideološko-programskoj (političkoj) i organizacionoj;
‒ složena politička pojava, jer ima vlastitu političku misiju i ciljeve, društvena pojava, jer je okrenuta društvenim problemima, tehnološka pojava, jer deluje po određenim principima i procedurama organizacione i upravljačke (menadžmentske) teorije, pa i ekonomska pojava, jer funkcioniše na principu samofinansiranja i ekonomske održivosti njene delatnosti. Istovremeno je opredeljena da zadovolji opšte, pojedinačne i grupne ljudske potrebe;
‒ složena upravljačka (menadžmentska) funkcija, jer se sistemom kakav predstavlja politička stranka mora upravljati;
‒ složeni proces, jer se u različitim organizacijskim procesima kontinuirano stvara funkcionalni okvir ili forma političke stranke kao organizacije;
‒ složeni sistem, jer je politička stranka definisana složenim sistemskim kategorijama.
Organizacije političkih stranaka su skupovi koji predstavljaju organizacione sisteme, a svaki organizacioni sistem definisan je ciljevima sistema, elementima sistema i njihovim funkcijama, međusobnim vezama i odnosima u sistemu, tokovima novca, materijala, energije i informacija u sistemu. U tom smislu se, takođe, organizacija političkih stranaka može posmatrati kao složeni objekat, pre svega upravljački i društveni, a zatim i kao složeni ekonomski institut. To je ujedno i složeni kolektivni subjekat, izvor političkog, ekonomskog i društvenog uticaja i mesto njegove primene. Politička stranka ima složeni organizacioni reglement, a poseduje obavezno i složene formalne i neformalne procedure donošenja i realizacije odluka.
Posmatrana na taj način, politička stranka je višeaspektna pojava. Iz tih razloga teorija organizacije pozvana je da traži strankama uporište, izvorište, pristupe i dostignuća, kao i oslonac u drugim mnogobrojnim naučnim disciplinama kao što su teorija političkih nauka, teorija sistema, teorija sociologije, teorija ekonomije, teorija menadžmenta, teorija psihologije i sl.
Najčešći oslonac u definisanju pojma „organizacija“ autori traže u menadžmentskoj teoriji. I to ne slučajno, jer da bi organizacija sa svojom strukturom ostvarivala ciljeve zbog koje su je ljudi i stvorili, mora da funkcioniše. Prosto rečeno ‒ da radi.
Funkcionisanje organizacije koja ostvaruje ciljeve podrazumeva da ona to čini pod određenim uslovima, pravilima, zakonitostima i po određenim procedurama. Takve zakonitosti, pravila i procedure funkcionisanja organizacije tiču se njenog upravljanja, što se utvrđuje u teoriji menadžmenta. U menadžmentskom procesu sve što je povezano sa pojmom „organizacija“ može izazvati zbrku prilikom njegovog definisanja jer se, kako je već rečeno, organizacija istovremeno može posmatrati i kao proces i kao institucionalna forma. Menadžmentskim pristupom pojmu „organizacija“ utvrđuju se različiti principi njegovog definisanja.
.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*.*
Zašto se ljudi priključuju strankama?
Pre kompletnije analize dizajniranja organizacione strukture, funkcionisanja stranaka i upravljanja u njima, postavlja se osnovno pitanje zašto se ljudi među sobom politički organizuju s obzirom na to da svoje potrebe i motive posrednog ili neposrednog učešća u političkom životu teorijski mogu zadovoljiti, između ostalog, i samostalnim angažovanjem u različitim aktivnostima vezanim za političko delovanje? S druge strane, takođe, isplivava i novo pitanje: zašto bi neko podržavao neku stranku i šta ga to kod konkretne partije privlači?
Pitanje zašto kod ljudi postoji razlog da pristupaju ili formiraju političke organizacije jednako teorijski postoji i u okviru istraživanja političkih stranaka kao organizacija, kao i u okviru istraživanja samog procesa njihovog organizovanja. Međutim, ono se postavlja uvek i u svim oblastima koje imaju karakter sistemskih i svesnih ljudskih delatnosti, i ne samo u oblasti političkog organizovanja. Najuopšteniji, a istovremeno i najjednostavniji odgovor na postavljeno pitanje nalazi se u egzistiranju osnovnih organizacionih motiva, koji potvrđuju da međusobno organizovanje omogućava ljudima, odnosno pojedincima obavljanje određenih poslova, neophodnih za ostvarivanje postavljenih ciljeva, a koje oni kao organizovana grupa mogu lakše i efikasnije da obave i ostvare nego delujući samostalno. Sinergizam nastao ljudskim udruživanjem se u slučaju političke partije, kao organizacije sa članstvom, naročito iskazuje i dolazi do izražaja kao značajan faktor formiranja organizacije. Reč je o tome da u slučaju formiranja ili pristupanja političkoj stranci ili naklonosti ka njoj, ali ipružanjem izborne podrške određenoj političkoj grupaciji, kod ljudi postoji motiv zajedničkog, udruženog ostvarivanja viših socijalnih i političkih potreba, interesa i ciljeva.
Ne treba izgubiti iz vida da je važan razlog pridruživanja nekoj organizaciji, a sa tim u vezi i političkoj stranci lične prirode koji se manifestuje preko individualnih interesa, materijalne i nematerijalne prirode. Zauzimanje političkih pozicija nakon izbora, a sa time i mogućnost dobijanja materijalnih privilegija (plate i drugo), mogućnost napredovanja, motivi samopotrvđivanja čini korpus razloga koje smo mi svrstali u grupu „lakšeg ostvarivanja grupnih i individualnih ciljeva“.
Racionalno vs iracionalno
U odnosu na skromne i uske mogućnosti pojedinaca kao jedinki, politička organizacija, naprotiv, može pružiti veće, šire i kvalitetnije šanse za realizovanje pojedinačnih i grupnih ciljeva i interesa. Političke stranke, uostalom kao i neke druge slične institucije, tipični su primeri organizovanja pojedinaca u grupe radi lakšeg ostvarivanja pojedinačnih, ali i kolektivnih ciljeva i interesa. Institucionalizovana organizacija političke stranke je instrument ostvarivanja uspešnog balansa između ličnih i kolektivnih ciljeva i interesa, kako institut interesa ne bi zloupotrebili ili pojedinci ili sama organizacija partije, koja često nad članovima koristi oprobane mehanizme prinude i eksploatacije. Najjednostavniji, a nama poznati interesi i ciljevi uglavnom se baziraju na želji, nadi i očekivanjima građana da tako ustrojen demokratski politički sistem, njima pojedinačno i većini ljudi kolektivno, omogući stvaranje zadovoljavajućeg životnog ambijenta u bližem i širem okruženju.
Još u 19. veku Karl Marks (Karl Marx) uporedio je organizacije sa „novim levijatanom proizvodne moći”, ali za nas nije bitan ideološki osnov njegovog naziva za organizacije, već poređenje koje je napravio između organizacije i vojne jedinice. Marks kaže da je u vojnoj jedinici udarna sila veća od zbira individualnih moći uzetih zasebno[4]. S druge strane, Volin smatra da je tajna organizacije u tome da ona ima sposobnost kompenzovanja ljudskih nedostataka. Ono što čovek ne može da postigne individualno može kroz kolektivnu organizaciju; slab kad je sam, u kolektivu postaje moćan, zaključuje Volin.
Čester Bernard, psiholog i sociolog, jedan od tvoraca bihejviorističke teorije organizacije i menadžmenta, upućuje na prevazilaženje razlika među ljudima i otklanjanje njihovih nedostataka učešćem u delovanju organizacija, tvrdeći da prvi korak u saradnji i kooperaciji jeste da se biološke karakteristike shvate kao granice koje se mogu prevazići organizacionom saradnjom među ljudima. Ljudska saradnja se, kao i kod Marksa, sinergetski umnožava i povezuje, bez obzira na raznolikost. Organizacija koja nastaje iz toga stvara svet koji prevazilazi racionalno shvatanje pojedinačnih učesnika. Ljudski nedostaci, pojedinačno posmatrani, nisu prepreka i ne mogu da spreče organizacije da postignu svoje ciljeve[5].
U daljem potvrđivanju napred iznetih razloga za pridruživanje postojećim političkim strankama ili za formiranje novih političkih stranaka iznećemo neka veoma bitna zapažanja Herberta A. Sajmona (Herbert A. Simon)[6], jednog od najvećih multidisciplinarnih umova modernog 20. veka, pre svega u oblasti političkih nauka, ali kojeg inače mnogi vide kao jednog od najznačajnijih teoretičara upravljanja. On je na najsistematičniji način izložio, kako kaže Volin, „susret između iracionalnog čoveka i racionalne organizacije”. Sajmon se oslanja na dve antiteze. Prvo, čovek nije organizaciono biće jer mu nedostaje znanje za donošenje ispravnih odluka, čoveka zbunjuje vrtlog događaja i njegove brojne mogućnosti i vrlo je nesiguran kada je reč o posledicama njegovog izbora. „Nemoguće je da postupanje pojedinačnog, izolovanog čoveka dostigne viši stepen racionalnosti”, poentira Sajmon. Drugo, potencijal organizacije je takav da ona prihvata ljudska ograničenja i uređuje ih na takav način da iz njih sledi racionalna odluka i organizovano delovanje. Organizacije su „najracionalnije jedinice ljudskog udruživanja” i zato, kad ljudi usvoje njihove zahteve, ponašanje im postaje racionalno, racionalnije nego u „bilo kom drugom sektoru ljudskog ponašanja. Racionalni izbor teško da može postojati bez teorije organizacije”.[7]
Motivi pridruživanja stranci
Savremeni pristupi menadžmentu i organizaciji kao naučnim disciplinama, a pre svega pristupi međusobnom organizovanju ljudi, stvaranjem različitih vrsta organizacija oslonjeni su neminovno na osnovni socijalni aspekt ostvarivanja organizacijske misije. Tako posmatrana, misija je nezaobilazan činilac sistema organizovanja. Ne treba, takođe, potceniti ponekad i više i opštije interese, koje pojedinci mogu imati, a oni se najčešće reflektuju u domenu stvaralaštva najširih razmera, kao značajnog ljudskog motiva, što je za političke stranke i njihove političke programe i ideologije u velikoj meri karakteristično, ili bi trebalo da bude tako.
Motivi i mehanizmi formiranja političkih stranaka kao organizacija
Svest i prirodna neminovno doveli su ljude u poziciju da shvate da u organizaciji mogu povećati svoje sopstvene sposobnosti, ali i ostvariti svoje interese i ciljeve bolje i sigurnije nego što to mogu učiniti pojedinačno (vidi sl. br. 2.). To praktično znači da ljudi imaju nespornu potrebu da se udružuju u političke organizacije različitog tipa, od kojih su političke stranke nama najrazumljivije i najuticajnije u ostvarivanju promena u društvu koje vode ka boljem životu građana. Da bi se stranke ostvarivale i funkcionisale, potrebni su mnogobrojni različiti faktori na kojima ona počiva, a među njima su osnovni: politička i organizaciona misija/ciljevi/zadaci, resursi, struktura/funkcije, procesi i upravljanje strankama, koje možemo uslovno nazvati menadžmentom[8]. Upravljanje (menadžment) u političkoj stranci svakako olakšava ostvarivanje stranačkih ciljeva u političkom životu i sistemu jedne zajednice.
Veća svest o tome da će ljudi u organizaciji najbolje raditi utiče i na veću sigurnost ostvarivanja grupnih, ali i pojedinačnih interesa. U vezi sa postavljenim pitanjem u uvodu ove knjige koje se odnosi na to šta ljude najviše motiviše da se udružuju, odnosno organizuju u političke stranke, teoretičari nauke o organizovanju smatraju da su to motivi, interesi, potrebe, pa čak i altruistički i mnogi drugi razlozi koje imaju ljudi kao socijalna, ekonomska i politička bića. Zanimljiva je teza DanijelaRena i Dana Vojča (Daniel Wren, Dan Voich)[9],koji smatraju da pre stupanja ljudi u organizaciju mora postojati:
- Misija, odnosno privlačni domen u kom će delovati ili već deluje neka organizacija, a to je nešto što bi ljude, pojedince privuklo da se pridruže organizaciji. U slučaju političkih stranka to bi značilo da one moraju imati prihvatljivu ideologiju, pretočenu u konkretan politički program, koji se nudi na „tržišnim segmentima” jedinstvenog biračkog tela.
- Cilj, a to je nešto što treba ostvariti i za šta će se ljudi opredeliti.
To praktično znači da mora postojati šansa da politička stranka posluži kao sredstvo pomoću kojeg bi bilo moguće ostvariti individualne i kolektivne ciljeve, ali u onoj meri u kojoj i sama stranka dobija u kvalitetu, razvijajući se i napredujući. Ljudi se organizuju u trajnije političke zajednice (političke stranke), ali i za konkretne poslove, projekte, aktivnosti ili akcije u određenim okolnostima (predizborni i postizborni pokreti i koalicije). Značajno je da iz toga proizlazi da političko delovanje može biti formalno i neformalno organizovano.
Umesto zaključka
Konstatujemo da se učešće ljudi u aktivnostima političkih stranaka može posmatrati: 1. Kao ideja čoveka da zajedničkim naporima ostvari individualni i grupni cilj, s obzirom na to da kao pojedinac teško to može učiniti; 2. Kao sinergetski učinak različitih ljudskih sposobnosti i delovanja u kvantitetu i kvalitetu; 3. Kao racionalizacija ljudske nesavršenosti; 4. Kao šansa da pojedinac, kao prevashodno iracionalno biće, radi u organizaciji koja je po definiciji „uzor racionalnosti”.
(Nastavak 3: Funkcije političkih stranaka i modeli stranačkih organizacionih struktura)
………………………..
[1]Milisavljević,M.,Todorović,J.(1991): Strategijskoupravljanje, Ekonomskifakultet, Beograd, str.119.
[2]Wren,D.,Voich, D. (1984): Management, Proces, Structure, Behaivor, Wiley, New York, str. 199.
[3]Stoiljković, Z. (1998):Rečnik demokratije, Građanske inicijative, Beograd;;
[4]Marks, K. Kapital, prema: Volin, Š. (2007), str. 430;
[5] Bernard, C. I. (1947): The Funcions of the Executive, Cambridge, Harvard University Press, str. 36;
[6]Herbert Aleksander Sajmon (Herbert Alexander Simon; Milvoki, 15. jun1916 — Pitsburg, 9. februar2001) bio je američki naučnik koji se primarno bavio političkim naukama, a čija je oblast interesovanja i istraživanja obuhvatala kognitivnu psihologiju, računarstvo, ekonomiju, rukovođenje, filozofiju nauke i sociologiju. Za života je objavio skoro hiljadu često citiranih radova, što ga čini jednim od najuticajnijih naučnika 20. veka. Dobitnik je Nobelove nagrade za ekonomiju 1978. godine (Izvor: Wikipedia);
[7] Prema Volin, Š. (2007), str. 432. Vidi još: Simon A., H. (1957): Models of Man, Social and Rational, Wiley, Nev York, Simon A., H. (1957): Administrative Behavior, MacMilan, New York.
[8]Bliža objašnjenja vezana za pojmove menadžmenta, odnosno upravljanja daćemo u odeljku koji govori o terminološkoj dilemi menadžment ili upravljanje strankom“?
[9]Wren,D.,Voich, D. (1984): Managament, Proces, Structure, Behaivor, Wiley, New York, str.56‒58;
